Isua pianna hmuna biak in ‘The Church of the Nativity’ hi khawvêla biak in hlui berte zînga mi a ni. A sakna hmun hi kum zabi (AD) pahnihna vêl aṭanga Isua pianna ni-a an sawi ṭhin a ni a. He biak inah hian pûk 10 dâwn lai an sak hnan a, chûng pûk zînga pakhat chu Isua pianna hmun an tih chu a ni a. Justin Martyr-a (AD 100–165) khân Isua kha Bethlehem khaw dai pûka piang niin a lo sawi a; chutiang bawk chuan Jakoba Chanchin Ṭha bu (Protoevangelium of James, ca. AD 145) pawhin Isua chu pûka piang ni-in a sawi.
Isua kha pûkah a piang tih hi mak kan ti mai thei a. Hmànlai Jerusalem leh a chheh vêla in tam tak chu pûk beh chhana sak a ni ṭhin. Tûnah pawh Jerusalem Old City mawng lam, Kidron kawr kam chhak lama Silwan khuaa in tam tak khu pûk beh chhana sak a ni.
Isua pianna hmun an tihah hian Rom lalber Hadrian-a’n kum AD 135-ah khân Grik hmêl ṭhatna leh chákna pathian Adonis biak in a lo sa tawh a; a tum ber chu Kristianten Isua an theihnghilh theihna tùr a ni. Kum AD 325–326 khân Rom lalber Constantine-a nû Helen-i chu Palestina ramah a han zin a. Isua pianna hmun Bethlehem, Isua thihna hmun Kalvari leh Isuan a zirtîrte hnêna ṭawngṭai dàn a zirtîrna hmun Olive tlângah biak in sa tùrin a fapa Constantine-a chu thuràwn a pe a. Constantine-a chuan Bethlehem-ah The Church of Nativity, Kalvari tlângah The Church of the Holy Sepulchre, Olive tlângah The Church of the Pater Noster chu a sa ta a ni.
The Church of the Nativity chu kum AD 330-ah an sa ṭan a, AD 339-ah khân an hlàn hman a. Kum AD 529-a Samaritan hel lai khân tih chhiat a ni nual a; Byzantine lalber Justinian-a (AD 527–565) khân a siam ṭhat bákah sak belh a ni a. Kum AD 614-a Khosrau II hoa Persian-in Jerusalem leh a chheh vêl an beih lai khân The Church of the Nativity chu tih chhiat ve loh a ni a; a chhan chu biak in chhûng hmun khatah chuan khawchhak mi fing 3 lem (mosaic painting), Persia rama Zoroastrian puithiam anga inchei an hmu a. Persian sipai hotu Shahrbaraz-a chuan biak in chu tih chhiat a phal loh phah niin an sawi.
Ram Thianghlim la lêt tùra beitute Crusaders hunah khân an lalte lallukhum khumtîrna hmunah The Church of the Nativity hi hun eng emawti chhûng an hmang a. Chumi hnûah chuan Mameluk-hoin biak in hi an suasam nasa hle a; kum 1834–1837 chhûng khân lîr nghîngin a tih chhiat belh leh bawk a. Kum 1846 hnu lamah biak in chhûng chei mawinate chu rûkruten an la bo tam hle bawk.
Isua pianna hmun an tiha Arsi lem, tangkaruaa siam pawh kum 1846-ah khân Grik-hoin an la bo a; Turkish-hoin kum 1853-ah khân dah lêt leh tûrin an ti a. He Arsi lem chungchâng hi kum 1853–1856 chhûnga Crimean War chhuah chhan pakhat a ni an ti; kha indonaah khân Britain, France leh Turkey-ten Russia an do rawn a nih kha.
The Church of the Nativity luhna kawngkapui ber hi tûnah chuan hniam tak, puitling lût tùr apiang kùn ngai a ni a. He kawngkâ hi tûn hma chuan kawngka 6 zînga pakhat a ni a; a dang zawng erawh chu an hnawh phui tawh a. He kawngkapui hi a tîrah chuan zau tak a ni a; a chung lam pawh ban phák báka sâng a ni. Crusaders-ho khân anmahni beitute sakawr chunga chuang tlàn luh theih lohna tùrin an ti hniam a; chumi hnûah Mameluks-hoin tawlailîr khalh luh theih lohna tùrin an tih hniam belh leh ta a. Tûn thlengin a lût tùr apiang kùn a ngai ta a ni.


Kum 2002 April thla khân Palestinian helho 50 vêl, râlthuam nèn The Church of the Nativity chhûngah an tawm tlat mai a; Palestinian helhote chuan puithiam 200 vêl leh mi dang eng emaw zât chu an hrêng a. Israel sipaite chuan luhchilh mai loin ei tùr lák luh an khap tlat thung a; ni 30 zet an hual bet a ni. Palestinian helho tam takin an thih phah a. Kum 2012 khân World Heritage Committee chuan hmànlai hmun hlui tih chhiat hlauhawm zîngah a puang ta a ni.

The Church of the Nativity hi kohhran pathum—Greek Orthodox, Roman Catholic leh Armenian-ten an inchan sem a. Remna Lal pianna hmun mah ni se, tûn thlengin hêng kohhran pathumte hi an inti buai fo mai. Bethlehem hming awmze pakhat ‘Beth Laham’ chu ‘indona hmun’ tihna a ni tih kâr hmasa lamah kan sawi tawh kha! Kum tin tih fai rûnpui ‘Annual General Cleaning Day’ chu December 29-ah an nei ṭhin a; chumi ni-ah chuan hmun phiattuten an chan piah lam hret an va hàwl tel zauh chuan an insual phah ṭhin a. Kum 1984-ah phei kha chuan Greek puithiamte leh Armenian puithiamte chu thisen chhuak khawpin an inbei a ni.

Isuan pianna hmun luh thlákna chunga pulpit chu khawvêla pulpit sâng ber a ni an ti, ft 23 zeta sâng a ni. Khualzin tam takin hei hi an hmuh hmaih ṭhin; Greek Orthodox chan chhûnga awm a ni. Pulpit thlang lamah chuan Isua pianna hmun pûka luh thlákna lehlam lehlamah a awm a. The Church of the Nativity hnuaiah hian pûk emaw zât a awm a; chûng zînga pûk sei deuh ber chu Isua pianna an tih chu a ni.
Isua pianna pûk luh thlákna hi maichàm sîr lehlam lehlamah a awm a; rahbi 10-na kan thlen chuan kawngkhâr a lo awm a. Hêng rahi 10-te hi inches 8-a sâng a ni deuh ber. Chumi kawngkhàr hnuai lamah chuan rahbi 5 dang a lo awm leh a, rahbite chu inches 7-a sâng a ni. Pûk luh thlákna rahbi leh rahbi inkâr chhuatlaiah chuan Isua pianna hmun an tih chu a awm a; chutah chuan Arsi lem lian angreng tak a awm a. Arsi lem awmna hma lam (frontage) chu ft 5.5 a ni a; a hma lam aṭang chuan chhak lam hawi zâwngin a kual chho (semi-circle) a. A kual thûk lai ber chu ft 3.7 a ni; chumi kual chung chu Mizo in tapchhak chunga chhùar ang deuh hi a ni a; chhùar sàn lam chu ft 3.5 a ni.
Isua pianna hmuna Arsi lem chungchâng hi Mizo zîngah chipchiar angreng taka ziak an awm nual tawh a; chûng mite chu—Prof. Siamkima Khawlhring, Upa C. Rokhûma, Dr C. Biakmâwia, Zaithanchhûngi leh R.Vànlàwma-te an ni a; an ziah dàn erawh chu inang lo hret hret a awm. Eng ang tak nge a nih hriat chian tumin Aizâwl Glass House aṭanga tehna ka lei chuan chîk takin ka teh ta a ni.
Bethlehem Arsi lem chu a kák 14 a ni a; Arsi kák hi a hmáwr tàwp aṭanga a ṭo bul chu ft 2.3 a ni a. Arsi kák awm thei tùr hian a laiah khuar bial pap an siam a; hemi khuar thûk lam hi centimetre 3 chauh a ni a; Prof. Siamkima’n inches 4 ti-a a sawi kha chu a lo ni lo deuh! Hemi ker khuar hi a laia hawlh tlangin ft 1 chiah a ni. Hemi kual pap leh Arsi kák inṭanna inkârah chuan Latin ṭawngin ‘HIC DE VIRGINE MARIA IESUS CHRISTUS NATUS EST’ tih ziak a awm a, “Hetah hian Nula Thianghlim Marin Isua Krista a hring’ tihna a ni ang. He lai tak hi Isua pianna hmun ni-a an ngaih chu a ni.
Bethlehem Arsi lem kák inṭanna bulah chuan hmun 12-ah perekin kilh beh a ni a; Arsi hmáwr zum lamah erawh chuan hmun 14-ah kilh a ni thung. Bethlehem Arsi lem chung chhuarah chuan khàwnvàr 16 an khái a; mahse hêng khàwnvàr 16-te hi a rualin an chhi vek reng lêm lo. November 9, 1998-a ka tlawh lai khân chhim lam leh hmàr lama pakhat ve ve chauh an chhi a ni.
Isua pianna hmun an tih lai tak tlák lamah chuan pûk tepèn te reuh tê a awm a; chu chu ran chaw pêkna thlèng dahna hmun an tih chu a ni a. He pûk tepèna chhuk tùr hian rahbi 3 a awm a, chûng rahbi sàn záwng chu inches 9 zêl a ni. Ran chaw pêkna thlèng dahna tak chu kãng deuh hleka siamin a chhûng lam ker kuak a ni a. Hemi len zâwng hi ft 3.10-a sei, ft 1 chiaha zau a ni; an ker kuak thûk lam chu inches 4½ a ni. Ran chaw pêkna thleng erawh chu hetah hian a awm tawh lo; Rome khawpuia Church of Santa Maggiore-ah a awm an ti!
Hêng thil kan sawi hi Isua pian laia a awm dàn a ni tak tak lo ang tih hria ila. Isua pian laia ran chaw pékna kha chu chhuata ker khuar emaw lung rema siam, a chhûnga ran chaw dah theihna anga siam emaw a ni záwk ang. Keinin vawk chaw pékna kuang anga kan lo suangtuah ṭhin ang hi chu a ni lo. Isua pianna hmun an tih hi a dik tak a nih loh pawhin Bethlehem-ah hian Van Lal Fapa chu mihringah lo changin a piang ngei tih hi kan pawm tlat a ni.
The Church of the Nativity hnuaia pûk pakhat chu Jerome-a’n Latin Bible (Latin Vulgate) a lehlinna hmun kha a ni a; chumi chhak lamah chuan kum AD 420-a a thiha an phùmna hmun pawh a awm a. A ruh ro erawh chu Rome khawpuia Santa Maggiore biak inah an suan tawh a ni.
(Revd CHṬ - 14.12.2019)
Comments
Post a Comment